On Haribansha Acharya's "Cheena Haraaeko Maanchhe"

हरिवंश आचार्यको संस्मरण “चिना हराएको मान्छे” मा आउने अनेकौं हास्य प्रसंग मन परे । हरिवंशको बलियो पक्ष नै यही हो । देहावसान भएकी श्रीमतीको चर्को गुणगान झ्याउ लाग्यो । आफ्नो ज्यादै प्रिय व्यक्ति बितेपछि मानिस मौनको स्थितिमा जान्छ भन्छन् तर किताबमा त हरिवंश धेरै वाचाल देखिए । मीराको देवत्वकरण अलि पचेन । देश बनाउने चिन्ता ठीक छ तर साधारण अबौद्धिक मान्छेले नेता र भारतलाई गर्ने गाली हरिवंशजस्तो मान्छेलाई सुहाएन । पुस्तकको सम्पादन झुर छ । आग्राको कुरा गर्दागर्दै एककासी गाग्राको कुरा सुरु हुन्छ र पाठकलाई भ्रमित पार्छ । अनावश्यक गन्थनलाई छोट्याउन सकिन्थ्यो । तर दुःख गरेर सफलता पाएको मानिसको संघर्षकथाले हृदयलाई छोयो । पुस्तक अझै सुन्दर बन्न सक्थ्यो ।

Uma Subedi's "Toda"

 उमा सुवेदीको यो उपन्यासले इजरायलमा रहेका केयरगिभर नेपाली चेलीको संघर्षको कथालाई त्यहाँका यहुदीका कहालीलाग्दा कथासँग बुनेर मानवीय संवेदनाका पाटाहरूलाई उजागर गर्ने प्रयास गरेको छ । युरोपमा दोस्रो विश्वयुद्धताकाहिटलरको आततायी शासनबाट ज्यान बचाउन भागेका यहुदीले बसाएको इजरायलका (पोस्ट ट्रमाटिक डिसअर्डरले ग्रस्त) वृद्ध महिला र नेपालमा माओवादी द्वन्द्वका कारण कष्ट बेहोरेर पैसा कमाउन इजरायल पुगेका जवान महिलाले एकअर्कासँग पीडा साटासाट गर्दै सान्त्वना दिएका दृश्यलेभावुक बनाउँछन् । नेपालमा शारीरिक र मानसिक गरिमामाथिको हमलाबाट आहत भईइजरायल पुगेकी मुख्य पात्र पार्वतीले इजरायलकी वृद्धा इनेस (र अन्य) लाई स्याहारसुसार गर्छिन् र आफ्नो परिवारलाई पैसा पठाएर सहयोग पनि गर्छिन् तर उनको जीवनमा सुखका झिल्का देखिनेबित्तिकै दुःखका काला बादल छाइहाल्छन् । आफ्ना भनेका मानिसले पाइलापाइलामा धोका दिन्छन् । त्यसैगरी अन्य पात्र थिरकुमारी, रोशनी, भीमा, रिनालगायतको पनि आफ्नै व्यथा छ । तर यी सबै महिलाको कष्टमा पुरुषकै हात छ । उपन्यासका प्रायः सबै पुरुष खलपात्र नै छन् र पुरुषले महिलामाथि नराम्रो व्यवहार मात्र गरेको देखाइएकाले यो चाहिँ एकपक्षीय भएको हो जस्तो लाग्यो । के सबै पुरुष खराबै हुन्छन् त ? अनि पार्वतीले (पैसाको मामलामा) धोका पाएको आफ्नै मुर्खताले गर्दा होइन र ? यस्ता धोकाको पुनरावृत्ति भएकाले कथा प्रेडिक्टेबल पनि भयो । पुरुष पात्रसँगको व्यवहार आयो कि ल ती महिलाले कुनै न कुनै तरिकाले धोका पाइहाल्छिन् भनेर पहिल्यै भन्न सकिने स्थिति आयो र क्लाइमेक्स पनि त्यसबाट अछुतो रहेन । ट्विस्ट र टर्नको अभावमा कथानक सपाट भयो । पात्रहरू पनि वान डाइमेन्स्नल भए । महिला पात्र सबै लाचार, निरीह, रोइरहने खालका छन् । (रोशनी अलिक इन्ट्रेस्टिंग पात्र हो तर अन्त्यमा ऊ पनि साधारण भई) । यसका बाबजुद यहुदीले जर्मनीमा भोगेको व्यथाले संवेदनालाईभने छुन्छन् । (म अहिले हिटलरले गरेको भनिएको यहुदीको होलोकस्टको न्यारेटिभको रिभिजनिस्ट हिस्ट्री अध्ययन गरिरहेकाले यो सम्बन्धमा म खासै कन्भिन्स भएको छुइँन । तर मकुनै पनि प्रकारको टिप्पणी गर्नु उचित ठान्दिनँ ।) उपन्यासको विषयवस्तु राम्रो भइकन पनि प्रस्तुतिमा केही चुक भएको हो जस्तो लाग्यो । तर पहिलो प्रयासमा यत्तिको उपन्यास लेख्नुलाई राम्रो सम्भावनाका रूपमा हेर्छु ।

First Love

अजित बरालको सम्पादन रहेको फस्ट लभमा दसजना लेखकका पहिलो प्रेमको संस्मरण समेटिएको छ । पहिलो प्रेमलेहृदय र मस्तिष्कमा प्रायः अमिट छाप छोडेर गएको हुन्छ । प्युबर्टीको अवस्थामा पुगेपछि जाग्ने विपरीतलिंगीप्रतिको आकर्षणको अनुभूतिले लामो समयसम्म कुतकुत्याइरहन्छ । यसको थ्रिल जीवनको एक मीठो अनुभव हो । तर फस्ट लभ पुस्तकमा समाविष्ट संस्मरणको ठूलो समस्याभनेकै कुनैमा पनि थ्रिल छैन । पढ्दा मजा आउँदैन, अल्छी पो लाग्छ । अब पुस्तकको ज्याकेटमै यी सबै संस्मरण वियोगान्तमा टुंगिन्छन् भनेपछि सबै प्रेडिक्टेबल भइहाले (हुनत फस्ट लभ भनिसकेपछि पक्कै निष्कर्षमा नपुगी टुंगियो होला, नभए ओन्ली लभ भन्थे होलान्) । कसरी टुंगिए त प्रथम प्रेम भन्नेमा कसैको पनि राम्रो प्रस्तुति रहेन । कसैको घोर फिल्मी अन्त्य, कसैको याब्रप्ट अन्त्य, कसैको संवादहीनताले ल्याएको स्लो अन्त्य, कसैको याग्रेसिभ व्यवहारले गर्दा आएको अन्त्य छन् तर तिनको सौन्दर्यविहीन सपाट वर्णन गरिएकाले ती वियोगप्रति कुनै सहानुभूति जाग्दैन । कुनै पनि संस्मरणमा सम्झन लायक पंक्ति वा घटनाक्रम भेटिँदैनन् । मलाई अलि राम्रो लागेको पिस भनेको विमल आरोहीको हो । अन्यको खासै केही पनि लागेन । यान अभोइडेबल बुक । (देवनागरीमा अंग्रेजी शब्द किन लेखेको भन्नुहोला मलाई, किताबभरि त्यस्तै भाषा छ त्यसैले मैले पनि त्यस्तै तालले प्रतिक्रिया जनाएको नि ।)

Joby Warrick's "The Triple Agent"

Pulitzer Prize winning journalist Joby Warrick's thriller non-fiction "The Triple Agent" tells the story of a suicide bomber who killed CIA's seven operatives along with others in Khost, Afghanistan in 2009. Humam Al-Balawi was a respected medical practitioner in Jordan. He came from a good family. His hobby was writing inflaming Jihadist essays under a pseudonym in Islamist blogs. When his essays got immensely popular, Jordanian intelligence agency Mukhabarat narrowed their search and nabbed him one fine day. After a light interrogation, he agreed to become the double agent for Mukhabarat and CIA as instructed by Ali bin-Zeid of Mukhabarat and infiltrate the Al-Qaeda and Taliban network in Pakistan/Afghanistan. He managed to do so and sent information and terrorist's pictures to Ali. CIA too became enthusiastic about him. They called him for debriefing in the eve of New Year's Day at Khost but little did they suspect that Humam had managed to fool them by becoming a triple agent, now working for Al-Qaeda. This proved fatal to both Mukhabarat and the CIA, more than an embarrassing intelligence failure. Blind enthusiasm led to this horrid denouement. Events unfold in the book in fast pace and manage to hold the reader's attention. The backstory of everyone involved in and around the incident has been meticulously done. The writer's effort to collect information relating to the incident and present it in an engaging manner pays off. However, the book feels one-sided at times as the writer seems to justify all dirty acts of the CIA (predator/drone attacks against innocent civilians in the name of collateral damage). Terrorists do the same. It is really surprising that men are willing to kill fellow humans for absurd causes.   

David Grann's "The Lost World of Z"

David Grann's enchanting exploration non-fiction "The Lost World of Z" takes the reader to the Mato Grosso/Xingu Region in the Amazonian Forests in Brazil which presents the opportunity for dangerous yet exciting adventure into the jungleland. Grann follows the footsteps of legendary explorer Percy H. Fawcett who, along with his son and his friend, vanished into the "counterfeit paradise" around 1925 while searching for the lost world which he dubbed Z (maybe zenith, the last frontier). Also known as El Dorado, this lost world was supposed to be a locale of ancient civilization with affluence as its cornerstone. It may just be hoax but that does not deter the enthusiastic explorers to venture into this terra incognita. However, the path is perilous as many people have encountered hostility from both the nature and the natives. Fawcett possesses great endurance power (a Victorian gentleman with full restraint) compared to other explorers but he too is just human. He may have been killed by the natives or he may have turned his back to the civilization - one never knows what happened to him. Grann joins the legion of Fawcett searchers and goes to the dense forest himself and gets some clues which may or may not answer questions regarding Fawcett's disappearance. The book is written in a documentary style. Grann describes Fawcett's journeys into "the green hell" as excavated from Fawcett's diaries. In between, he provides his own attempts and ultimate journey to the jungle. He manages to do all this in an engaging manner that holds the rapt attention of the reader. He gives detailed character sketches of every person involved in the exploration. Nature is bewitching and many have fallen to its lures. Many have disappeared in the process of exploration while many have "conquered" it.  Those of us who can't afford to go to distant places for exploration derive vicarious pleasure from reading these kinds of books. Recommended!   

Brazesh's "Yayabar"

ब्रजेशको "यायावर" पुरुष यौन मनोविज्ञानको कलाविहीन प्रस्तुतियुक्त साधारण उपन्यास लाग्यो । वैकुण्ठ भन्ने मूलपात्रले जीवन भोगाइका क्रममा सँगालेका अनुभूतिलाई कम्प्युटरमा लिपिबद्ध गरेकोमा उसको दुर्घटनामा मृत्‍यु भएपश्चात् प्रहरी निरीक्षक प्रतापले उसबाट पेनड्राइभ फेला पारेर पढेको देखाइएको छ । मिलनलाई फ्रेम स्टोरीमा राख्नुको औचित्य मैले चाहिँ देखिनँ । यो पात्र  नभएको भए पनि उपन्यासलाई केही फरक पर्दैन । रह्यो वैकुण्ठको कुरा : धादिङ जिल्लाको कुनै गाउँको साधारण परिवारको यो मानिसको बाल्यकालका घटना, उसका एकतर्फी प्रेम, यौन भावनाको जागरण, उसमाथि थोपरिएको विकृत यौनको अनुभवको वर्णन गरिएको छ । कालो राम भन्ने खलपात्रले वैकुण्ठको मनोविज्ञानमा पारेको आघातमय अनुभवले वैकुण्ठलाई जीवनपर्यन्त पच्छ्याइरहन्छ । यसैकारण उ यौनको मामलामा सधैं चुक्छ । यौन तृप्तिको अभावका साथसाथै वित्ताभावमा भौंतारिएको वैकुण्ठ शीर्षकको यायावर हो । तर उसको यायावरी अस्तित्व खासै करुणोत्पादक देखिँदैन किनकि लेखकले कथानकमा दु:खको मूलका रूपमा रहेको  यौनको प्रस्तुतिमा शिल्प प्रदर्शन गर्न सकेका छैनन् । अल्लि भद्दा बनेको छ यो । रक्सी र यौनका अनगिन्ती  दृश्यावली पढ्दा घरिघरि त दिक्क लाग्यो मलाई ।  अनि कथामा विप्लवोन्मुख पंचायती राजनीतिक विकासक्रम देखाइएको छ तर त्यसको सान्दर्भिकता कथाले प्रस्ट्याएको जस्तो लागेन र समकालिकताको अभावले उपन्यास कमजोर भएको जस्तो लाग्यो मलाई (बहुदल, जनयुद्ध, गणतन्त्र एउटै अनुच्छेदमा टुंग्याइदिएका छन् लेखकले)  । सम्राट उपाध्यायले "बुद्धज अर्फन्स" मा साधारण मानिसको कथा देशको राजनीतिक विकासक्रमसँग जोड्न गरेको असफल प्रयासकै झझल्को यसमा पनि देखिन्छ । उपन्यासका केही प्रसंग भने बलिया छन् । वैकुण्ठले केशरको घरमा भान्से भएर काम गर्दा भोगेका तीता अनुभवलाई यथार्थपरक रूपमा संवेदनालाई झंकृत गर्दै वर्णन गर्न लेखक सफल भएकै हुन् । जीवन धान्न उसले गरेका जागिरका सन्दर्भ राम्रै लागे । केही प्रश्नको उत्तर भने पाइएन । वैकुण्ठ काठमाडौंमा बस्दा उसकी पत्नी जुनेलीले कसरी जीवनयापन गरिन् भन्ने कुरा उपन्यासमा खुल्दैन । हिन्दी फिल्मी शैली घुसेको छ कथामा, खलपात्रलाई चुटेको दृश्यलगायतमा । फ्ल्यासब्याकका दोहोरिएका वाक्यमा त ठ्याक्कै बलिउडी झलक पाइन्छ । उपन्यास पठनीय भने छ । भाषा सुललित नै लाग्यो । हास्य प्रसंगहरू मन परे । सानो कलेवर पनि उचित छ । उपन्यास मैले एकदिनमै पढिसिध्याएँ । अझै मेहनत गरेर परिमार्जन गरेको भए उपन्यास अब्बल बन्नसक्थ्यो ।